Co centenario das primeiras (11-11-1866) celebrouse un solemne acto o día de San Martiño de 1966; xornada á que o insigne Alvaro Cunqueiro, que coa súa verba, tan elocuente e erudita, puxo a nota da súa calidade literaria cunha alocución inesquecible, que comezou, seguindo a costume antiga, saudando ó prelado con estas verbas: “Meu Bispo e señor…”, para agregar: “… tiña razón o párroco don Xosé de chamar “cuna olvidada” a aquel templo, e que pouca veces se presentaba ocasión a un escritor coma él para falar ante aquelas pedras, ”que parecen labradas por mans imposibles”, pois faise verdade a frase de Ruskin: “ nas catedrais os anxos poñían a súa man nunha voluta ou nun capitel para expresar de modo admirable algún misterio”. “Quizás aquí anxos cantores deron leccións ós que labraron este templo”.
Ó referirse a San Gonzalo, dí que “parece que estamos vendo un século de armaduras.Gonzalo, na invasión normanda, salvou nestas terras os centeos e as viñas entón existentes; viñas que eran as mais hiperbóreas de Galicia, nacidas á beira do mar, un mar no que o santo derrotou ós normandos, rezando avemarías…”.
Referíndose ó sol, que locía naquel momento, asegura que “é o milagre anual de San Martiño, que é a media capa que un día repartiu cun mendigo; e fai referencia ás historias que falan do manto e a capela do santo”.
Dirixéndose ó doutor Argaya: “Creo, señor Bispo, que ata aquí viñeron os bretóns que, descubrindo as néboas que cubren estas terras, fixeron posible que esta néboa sexa para vós como unha capa magna, xa que o mundo non ten hoxe a paz que hai neste rincón…”.
Hai cincuenta anos desta fermosa peza oratoria de Cunqueiro, que extractamos; non a esquecimos quen tivemos o privilexio de escoitala.
